“De grootste energiewinst zit in verkeerd ingestelde apparaten”
Een zogenoemd greenteam op Vliegbasis Woensdrecht is sinds eind 2021 bezig het energieverbruik op de basis terug te schroeven. Dat was ook wel nodig, de basis bleek op de tweede plek te staan van de lijst grootverbruikers bij Defensie. Daarom is milieucoördinator Suzan Otten aangesteld als energiemanager. Samen met het greenteam en het Rijksvastgoedbedrijf heeft ze afgelopen jaar een besparing van tot nog toe 300.000 m3 aan gas en 1.385.000 kWh aan elektriciteit gerealiseerd. Hiermee kunnen ruim 250 huishoudens een jaar lang worden voorzien van aardgas en ruim 550 huishoudens van elektriciteit.
Even voorstellen: Suzan Otten, werkt als burger bij de afdeling integrale bedrijfsveiligheid van het Logistiek Centrum Woensdrecht en is milieucoördinator. Ze heeft de cursus energiemanagement gevolgd van de NATO in Brussel en is sindsdien de energiemanager van Woensdrecht. Als energiemanager is ze lid van het greenteam van vliegbasis Woensdrecht. “Over de hele wereld zijn we alle grondstoffen aan het opmaken, waaronder fossiele brandstoffen. Onze kinderen hebben straks niks meer over.”
Stefan van Kaam werkt bij het Rijksvastgoedbedrijf en is adviseur op gebied van verwarming, koeling en ventilatie in Zuid-Nederland. Stefan is een technische man, hij weet hoe alle installaties werken van de verschillende gebouwen en kan aanpassingen doen in het gebouwbeheersysteem. “Ik ben allergisch voor gasverspilling en vind het een sport om de plekken op te sporen waar het misgaat.”
Besparen zonder investeren
Samen met Suzan en Stefan maak ik een rondje over de vliegbasis. We pakken, heel groen, de leenfietsen die je overal op de basis ziet staan in de fietsenhokken.
Suzan: “Het eerste waar mensen aan denken bij energiebesparing is investeren. In bijvoorbeeld ledlampen, zonnepanelen, warmtepompen en isolatie.” Daarmee is een hele slag te halen, maar op de vliegbasis begint het besparen al voor het investeren in nieuwe materialen. “Wij kijken bijvoorbeeld naar de verwarming. Als die 24/7 op twintig graden staat, vragen we ons af, is dat wel nodig?”
Gebouwbeheerssysteem
Vliegbasis Woensdrecht telt zo’n vijfhonderd gebouwen. De oudste dateert uit 1947. Daar valt heel wat winst te behalen. De cv-, koel-, en ventilatie-installaties worden bestuurd via het gebouwbeheerssysteem (GBS) van de basis. Stefan kan in dat programma precies zien welke installaties op welke kracht draaien voor welke gebouwen. Je kan het vergelijken met de app op je telefoon waarmee je thuis je thermostaat kan aansturen, maar dan iets ingewikkelder.
"De grootste winst zit hem in apparaten die verkeerd zijn ingesteld, die te hard draaien"
Het bleek dat in veel gebouwen de verwarmings- en ventilatie installaties niet optimaal stonden afgesteld. Daardoor werd er veel meer energie verbruikt dan nodig was. Stefan noemt een voorbeeld:
“Een cv-installatie die volgens een klokprogramma netjes buiten kantoortijden uitgaat, bleek toch veel gas te verbruiken in de nacht en het weekend. Dat kwam door een fout instelling in de software, de installatie stond op vorstbewaking. De cv-ketel en de leidingen werden daardoor altijd warm gehouden.”
Zo zijn er legio voorbeelden te noemen waar de systemen zo ingesteld staan dat ze veel te veel energie gebruiken.
Bijzondere ontdekkingen van het greenteam
Vloerverwarming niet gebruikt
Suzan: “Een gebouw verbruikte net na de ingebruikname mega veel aardgas. Stefan is dat uit gaan zoeken. We kwamen erachter dat er vloerverwarming was, maar die stond uit. Dan heb je dus een verwarming die op lage temperatuur heel effectief een gebouw kan verwarmen, maar je verwarmt dat gebouw vervolgens op een heel inefficiënte manier via het ventilatiesysteem. Van een gloednieuw gebouw gebruik je de duurzame installatie die voorzien is niet, dat is toch verbazingwekkend.” De aanpassing heeft geleid tot een besparing van zo’n 10% van het totale aardgasgebruik van dit gebouw.
Ventileren door covid-19
Tijdens de covid-19 periode was er een enorm hoog aardgasverbruik in een bepaald gebouw. Veel hoger dan de jaren ervoor. “Wat bleek. Ze waren daar heel erg actief met ventileren en hadden de deuren wagenwijd openstaan, dan ben je dus voor de buitenruimte aan het stoken, eeuwig zonde van je aardgas”, legt Suzan uit.
Dubbele ventilatie
In een hangaar staan twee ventilatoren van 15kW voor de afzuiging. In het ontwerp zijn deze bedoeld als elkaars reserve. Maar in de praktijk bleken deze al jaren allebei aan te staan. Met als gevolg een hoog elektriciteitsverbruik en door de onderdruk wordt koude lucht van buiten aangezogen. Dat had tocht en een onnodig gasverbruik tot gevolg.
Praten met de gebruikers
Niet ieder gebouw op de vliegbasis heeft een eigen gasmeter. Daarom is het voor het greenteam lastig inschatten waar het meeste aardgas verspild wordt. De eerste stap was daarom het in gesprek gaan met de gebouwbeheerders.
Suzan: “We zijn sinds eind vorig jaar actief naar de gebouwen gegaan om met de gebruikers in contact te komen. We waren benieuwd naar hun waarnemingen en klachten vergeleken met wat wij zagen in het gebouwbeheerssysteem qua instellingen. We kwamen erachter dat er vaak heel onlogische dingen gebeurden in een pand. Als er van 7.00uur tot 17.00uur gewerkt wordt, hoeft in een kantoorruimte de verwarming echt niet de hele nacht aan te staan.”
We proberen altijd een win-win situatie te creëren en dat lukt heel goed. Doordat we bijvoorbeeld minder ventileren, besparen we gas en elektriciteit én heeft de gebruiker vaak minder last van tocht en geluid. Als er af en toe behoefte is aan meer ventilatie krijgt de gebruiker een timer waarmee men de ventilatie tijdelijk kan verhogen. Het is niet onze bedoeling om gebruikers in de kou te zetten, wel willen we verspilling voorkomen. Ook kunnen we in veel gevallen de installaties beter afstemmen op het proces van de gebruiker.
Ook gedragsverandering levert duurzaam voordeel op
Behalve aanpassingen aan de systemen is energie besparen ook een kwestie van het heropvoeden van mensen. Over de gehele basis is hier veel winst mee te behalen. Terwijl we door één van de legeringsgebouwen lopen, controleren Suzan en Stefan iedere verwarming waar we langs lopen. Het is een soort tweede natuur geworden. Op de gang blijken nog wat radiatoren onnodig hoog (stand 5) te staan, de knop wordt meteen teruggedraaid naar stand 2.
“De legeringskamers werden 24/7 verwarmd. Ook als er niemand was”, vertelt Suzan verbaasd. Inmiddels hangt er op iedere kamer een sticker die de bewoners eraan herinnert de lichten uit te doen en de verwarming lager te zetten als er niemand op de kamer is.”
Tijdens de kerstvakanties is de legering vaak leeg. “We hebben toen op intranet aangekondigd dat die twee weken de verwarming uit ging. Wilde je toch dat je kamer warm was in de vakantie, kon je een mailtje sturen.” Die actie leverde het eerste jaar 6000m3 en het tweede jaar 8000m3 gas op aan besparing. “Die extra 2000m3 gas besparing hebben we gerealiseerd met behulp van de schoonmakers, zij hebben de verwarmingsknoppen teruggedraaid naar 1 als er niemand was”, vertelt Suzan.
“Zo’n zelfde aardgasverspilling zien we ook bij andere gebouwen waarbij in de vakantie niemand binnen is. De thermostaat knoppen laten we gewoon open staan (en niet op stand 1 zoals bij lange afwezigheid gewenst is). De tijdelijke sluiting van gebouwen is vaak niet bekend en de verwarming stookt gewoon door volgens de instellingen in het GBS. Zelf actie ondernemen zorgt hier direct voor een flinke besparing!” Klinkt het advies van het greenteam.
Heatmap
Niet alle gebouwen op Vliegbasis Woensdrecht hebben een eigen gasmeter. Het is dus best lastig om bij te houden welk gebouw hoeveel verbruikt. “De vijfentwintig grootste gebouwen op de basis hebben een eigen gasmeter en we kunnen het verbruik in tabellen zien, maar de data wordt nog niet verwerkt door monitoringssoftware die ons snel inzicht kan geven waar het mis gaat”, legt Stefan uit.
Dit kan bijvoorbeeld met een heatmap (Kleurenanalyse). Hierop kun je het gasverbruik van de hele basis per uur zien. Stefan en Suzan hebben zo snel inzicht wanneer het gasverbruik op de gehele vliegbasis hoger is dan normaal. Stefan: “Maar dan moeten we gaan zoeken in welk gebouw dit optreedt. Als we software hadden om dit op gebouwniveau te bekijken zouden we heel snel storingen kunnen opsporen indien het gasverbruik op een ongebruikelijk tijdstip toeneemt.”
Modellen en berekeningen, de cijfers liegen er niet om
Hoe weet je nou hoeveel je bespaard hebt? Je kan niet zomaar de gasrekening vergelijken met vorig jaar. Suzan heeft daarom een complex Excel bestand (rekenmodel) waarmee ze alle besparingen tot in detail bijhoudt.
Suzan: “Je je hebt een bepaald verbruik, dat getal kun je wel vergelijken met vorig jaar maar als het toen heel koud was en nu heel warm, dan is het niet met elkaar te vergelijken. Bij de cursus energiemanagement heb ik geleerd een model te maken waarin ik allerlei variabelen toepas die invloed hebben op het energieverbruik. Denk daarbij aan het weer, vrije dagen of het aantal maaltijden dat wordt uitgeserveerd, etc.” Met dit model doe je een voorspelling over het te verwachten verbruik, dat je kunt vergelijken met het echte verbruik. En als dat heel anders is dan weet je: hier moeten we gaan kijken wat er aan de hand is.
Doelstellingen
De reden dat vliegbasis Woensdrecht beschikt over een energiemanagementsysteem conform iso 50001 volgt uit het beleidsstuk ‘Defensie Energie en Omgevingsstrategie 2019-2022’ (DEOS). Conform het DEOS moeten de 20 Defensielocaties met het hoogste energieverbruik uiterlijk in 2023 beschikken over een energiemanagementsysteem (volgens ISO 50001). In het DEOS wordt gesproken over een verwachte besparing van 10% van het energiegebruik als gevolg van het gebruik van zo’n energiemanagementsysteem. Op de vliegbasis Woensdrecht heeft het greenteam in heel 2022 een aardgasbesparing van 15% (besparing gecorrigeerd op graaddagen) gerealiseerd t.o.v. 2021.
Daarnaast heeft de Europese Commissie haar lidstaten gevraagd om het gasverbruik tussen 1 augustus 2022 en 31 maart 2023 met 15% te verminderen. Deze opdracht is via het Kabinet ook bij het Ministerie van Defensie terecht gekomen. De doelstellingen vinden ze op Woensdrecht niet erg handig geformuleerd. “Het lastige is dat ze in de nota kijken naar het gemiddeld verbruik over vijf jaar. Van augustus 2022 t/m maart 2023 moeten we dus 15% minder aardgas verbruiken dan gemiddeld in de vijf jaar daarvoor”, legt Suzan uit. “Stel je hebt vijf jaar lang een zachte winter en dit jaar ineens een hele koude, dan ga je die vijftien procent nooit halen.”
Het greenteam op Woensdrecht kijkt daarom naar de besparingen die ze doen ten opzichte van hun rekenmodel. De resultaten die zijn bereikt afgelopen jaar liegen er niet om.
"Dit is echt een Fifth Generation manier van werken"
Bas Stegmann, Hoofd Integrale Bedrijfsvoering van het Logistiek Centrum Woensdrecht is trots op zijn greenteam. “Dit is nu echt werken volgens de Fifth Generation Airforce gedachte. Het is informatie gestuurd optreden. We verzamelen data, analyseren die en doen op basis daarvan aanpassingen.”
De besparingen tot nu toe konden gedaan worden zonder grote investeringen. Maar dat is niet vol te houden. “De oplossingen die nu gerealiseerd zijn, was laaghangend fruit. Willen we serieus gaan isoleren, et cetera, dan gaat dat geld kosten. Er zal lokaal budget moeten komen voor dit soort duurzaamheidsmaatregelen.”
Het hoofd benadrukt waarom het zo belangrijk is om de gaskraan zover mogelijk terug te draaien. En dat draait niet alleen om euro’s. Bas: “Als je in het natuurgebied hier langs de basis loopt, dan zie je dingen die niet kloppen. Er groeien planten die er niet thuishoren. Dat groeit daar omdat wij er zoveel stikstofoxide op gooien, omdat we zoveel aardgas verstoken. Als je dat weet, dan zie je niet meer gewoon mooi groene natuur, dan zie je dat het er alleen maar is omdat het ‘bemest’ wordt. Voor de toekomst en onze kinderen moet dat echt anders.”
Nieuwe methodes
Stefan en Suzan zijn nu een jaar bezig. “We hebben nog lang niet alle gebouwen gehad, we zijn voor de quick wins gegaan”, legt Suzan uit. Behalve de gebouwen bezoeken en de instellingen van de installaties aanpassen, komen er nieuwe methodes bij. “Zo hebben we sinds kort een infraroodcamera die we op een smartphone kunnen vastzetten”, vertelt de energiemanager enthousiast.
“Daarmee kunnen we in de ketelhuizen zien waar er veel energie verloren gaat.” Volgende stap is de warmtecamera de lucht in sturen. We zijn tenslotte van de luchtmacht. “We zijn aan het proberen of we de warmtecamera kunnen gebruiken met de drone van de vogelwacht. Dan kunnen we over de gebouwen heenvliegen om warmtelekken te ontdekken.”
En er zijn meer wensen om in de toekomst het energieverbruik van Vliegbasis Woensdrecht beter te monitoren. “We zouden heel graag gas- en elektriciteitsmeters voor alle gebouwen hebben. Plus software die het gebruik kan analyseren”, mijmert Stefan.
Met alle successen in hun broekzak gaan Suzan en Stefan en de andere collega’s van het greenteam ook dit jaar weer aan de slag om hun vliegbasis nog energiezuiniger te maken. Suzan: “We hopen hiermee de collega’s van andere velden te inspireren. Met hele kleine stappen kun je al veel resultaat bereiken.”
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Safety Magazine. Foto’s en tekst: Kapitein Marrie Meeuwsen