Terugblik op Duurzaam Doen! 2023

Aan het vele werk ligt het niet, aan actie geen gebrek. Maar ligt het probleem niet dieper dan alleen in ons werk? Is het tempo waarin wij leven eigenlijk wel duurzaam? We doen zó veel, willen steeds meer en sneller. “Dat wat ons draaiende houdt, heeft een prijs gekregen. Onze grootste geschenken, zijn onze grootste producten. Dus of we nu wel of niet iets duurzaam maken, iemand moet betalen.” sprak spoken word-artiest Romano Haynes. Met de pentatonische klanken van zijn handpan (gerecycled roestvrij staal) zorgde hij voor de nodige vertraging en bezinning gedurende de dag. 

Romano’s houding, muziek en spreekstijl brengen rust in de zaal, een mooie aanloop naar de volgende met wie dagvoorzitter Jetske Thielen in gesprek gaat. Dike Sialino-Keen is directeur Mens en Organisatie bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW), en vervangt ICBR-portefeuillehouder Duurzaamheid Hillie Beentjes, die erg graag had willen komen maar verhinderd was. Al sinds The Inconvenient Truth van Al Gore in de bioscopen draaide (2006), maakt Dike zich zorgen over het klimaat. En ze is niet de enige.

“Eén op de vier jongeren is somber over de toekomst,” vertelt Dike. “Mijn dochters waren daar verbaasd over, zij hadden het aandeel hoger ingeschat. Dat maakte indruk op mij. Het is zó belangrijk dat wij duurzaamheid meenemen in ons beleid. Als IenW, het ministerie dat zich bezighoudt met het landelijk milieubeleid en met circulariteit in Nederland, wil ik natuurlijk dat wij als Rijksoverheid het goede voorbeeld geven. Wat je bedrijven en burgers vraagt, moet je zelf ook doen. Als Rijksoverheid hebben wij gezamenlijk ook simpelweg grote impact. Als wij, als grote organisatie die voor 15,2 miljard per jaar spullen en diensten inkoopt, slimmer en beter omgaan met grondstoffen, putten wij de aarde echt veel minder uit. Met ons inkoopvolume kunnen we een verschil maken in de koers van Nederland!” 

Om dat verschil te kunnen zien, is er behoefte aan meer data over duurzame initiatieven van het Rijk. Resultaten worden op veel verschillende manieren gemeten, waardoor een totaalbeeld van de verminderde milieu-impact van het Rijk ontbreekt. Dike: “Er wordt zeker wel gemeten, maar op allerlei verschillende niveaus, met verschillende instrumenten, op basis van net andere definities, net andere scopes. Wat mij betreft mag aan het afspreken van definities, het meten en monitoren en het komen tot een volwassen rapportagestandaard de hoogste prioriteit gegeven worden.”

Een instrument dat de departementen nu flink in beweging zet, is de CO2-prestatieladder. “I&W staat hiermee al op niveau 5. Ook andere departementen bereiken minstens niveau 3. Dat gaat goed! Er zijn doelen die we al jaar na jaar ruimschoots halen, zoals die voor energie-efficiëntie van datacenters. Circulair werken vraagt daarentegen veel, dat is een heel nieuwe manier van werken.” Dike noemt het voorbeeld van smartphones: “Al lange tijd willen we onze smartphones hergebruiken, maar dat lukt nog maar ten dele. Wel zie je de intrinsieke motivatie voor verduurzaming groeien. Ook vandaag; dit evenement biedt een prachtig netwerk om de ideeën die er zijn of ontstaan verder te brengen. Het is een manier om verbinding te leggen en te versterken. Ik hoop op actie, dat is niet voor niets het thema van vandaag!”

Hoe doe je dat, mensen bereiken? Vrienden, familie en collega’s die misschien een stuk minder milieubewust of maatschappelijk betrokken zijn? 
Filosoof en schrijver Jurriën Hamer zet de zaal als keynote speaker aan tot het voeren van de ongemakkelijke gesprekken die hiervoor nodig zijn. Wat zeg je bijvoorbeeld tegen een familielid dat jou regelmatig verrast met een bos bloemen, terwijl jij dat vervuilende cadeau liever niet krijgt? Kan dit teken van affectie écht niet meer? “Wij zouden misschien zeggen van niet, maar aan de andere kant zijn we ook geen ecodictatuur met klimaatpausen”, relativeert Jurriën. “Iedereen is vrij om keuzes te maken. Dat maakt het gesprek over de ecologische impact van cadeaus ongemakkelijk.”

Daar raakt duurzaamheid aan een filosofische discussie over de basis van onze samenleving, onze rechten en plichten. “Liberalisme ging lang over het afserveren van onderdrukkers”, legt Jurriën uit. “Alle inwoners van Nederland kregen gelijke rechten en mochten verder hun eigen gang gaan. Dat noemen we vrijheid. Maar klopt dat nog? Kunnen we nog doen waar we zin in hebben? Of eist duurzaamheid van ons – omdat het gaat over fundamentele zaken als voedselvoorziening – dat we op een bepaalde manier gaan leven?” Het zijn vragen die de rest van de dag blijven hangen bij veel deelnemers. Maar ondanks het bijkomend ongemak – zeker doordat de deelnemers bewust niet zijn voorzien van naamkaartjes – ontstaan er genoeg gesprekken in de wandelgangen, wanneer iedereen op weg gaat naar de workshops en het panelgesprek over Activistisch Ambtenaarschap. 

“Een ambtenaar zijn in deze tijd lijkt me moeilijk
Want je bent dienstbaar aan iets hogers 
Dan wat je op dat moment kan voelen 
Want misschien zegt jouw moraal kompas wat anders
(…)
We moeten blijven staan
Niet alleen voor onszelf maar voor elkaar 
We zijn de rode draad 
instrumenten van de politiek
dus maak muziek 
en alsjeblieft, bespeel de juiste snaar”

Met deze rake woorden introduceert Romano het eerste panelgesprek. Het is veel in het nieuws: hoe ver mag je gaan als ambtenaar, om je uit te spreken, een brief te schrijven, te demonstreren voor – bijvoorbeeld – het klimaat? Het grijs gebied is groot. Onder leiding van Karlijn Slegers en met begeleiding van het Hannah Arendt Podium wordt hier ingedoken met verschillende panelleden. Om het gesprek open en in veiligheid te kunnen voeren, is er geen verslag van gemaakt. De belangrijkste conclusie: blijf erover in gesprek met elkaar.

15% gasreductie tot Q2 van 2024 en tot 2030 ieder jaar een gasreductie van 1,9%: dat zijn de doelstellingen waar het Rijk op Europees niveau aan gehouden wordt. Tijdens de workshop Kilometers, kilowatt-uren en megatonnen vertelt Richard ten Brink bevlogen hoe het Rijk dit aanpakt, en specifiek het coördinerende DG Digitalisering en Overheidsorganisatie. Want er is al veel gebeurd en belangrijke doelen zijn al behaald. Maar achteroverleunen is voor Richard geen optie. Ook tijdens de workshop niet trouwens; de deelnemers leggen hem het vuur aan de schenen met kritische vragen, zoals: welke invloed had corona op de cijfers? Is het peiljaar wel goed gekozen? Het is te merken dat de deelnemers veel weten over het energiegebruik van de Rijksoverheid. Om nog meer successen te kunnen boeken op het gebied van gasreductie, brengt de groep barrières en drijfveren in kaart. Wat houdt mensen tegen of motiveert hen juist om de thermostaat lager te draaien?

Gaat het Rijk de bestemming van een zero-emissiewagenpark in 2028 bereiken? In het kader van duurzame mobiliteit en innovatie delen Jorrit Kuipers en Andrea Poelstra van ingenieursbureau Green Dino hun ervaring, kennis en innovaties. Green Dino ontwikkelt veel high-tech producten met behulp van subsidies en werkt daarnaast vaak samen met de Rijksoverheid. De verrassing bij de deelnemers is merkbaar wanneer Jorrit hun een kijkje geeft in een toekomst, die een stuk dichterbij is dan gedacht. Rijsimulatoren, oversteekapps en autonome shuttles: het komt allemaal voorbij in de workshop. Stuk voor stuk innovatieve producten die met behulp van o.a. AI, big-data en robotica zorgen voor minder uitstoot. De bestemming is nog niet bereikt, maar we zijn op de goede weg!

De weg leidt deelnemers ook naar deze actieve, speelse workshop. Volledig in lijn met de bijna gelijknamige spelshow op televisie, test spelleider Rachel Kuijlenburg van Logius samen met juryleden Loes Mik (Dienst Justitiële Inrichtingen) en Remelie van Elden (ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) de kennis en vaardigheden voor een duurzame Rijksoverheid bij de deelnemers. Het zaaltje met de vele ramen is bijna te klein voor het enthousiasme dat zich ontketent: het moge duidelijk zijn, duurzaamheid (en de juiste kennis daarover) gaat iedere aanwezige aan het hart. Na de verschillende spelrondes met onder meer ‘open deuren’, het rijkscollectief geheugen en circulaire puzzels, ontbrandt de grote finale met vragen als: ‘Wat weet u van CO₂?’en ‘Wat weet u van de Green Deal?’

De organisatie van Duurzaam Doen riep deelnemers vooraf op om herbruikbare koffiebekers mee te nemen naar het evenement. Ook is de catering 100% veganistisch en vindt het evenement plaats op een groene locatie direct naast een station. Maar daarmee zijn we er nog niet, volgens workshopleiders Iwan van der Rijk en Frans Deeleman, die vanuit het Rijksvastgoedbedrijf onder meer werken aan de verduurzaming van het gebouw van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Duurzaamheid vraagt een radicale omslag in onze manier van werken. Wie écht het verschil wil maken, moet bezig zijn met innovatie en risico’s durven nemen. Dat voelt voor een overheidsorganisatie soms tegennatuurlijk; vaak is ons projectmanagement er juist op gericht om risico’s uit te bannen. “Wat wij deelnemers willen meegeven, is dat ze zelf over de verduurzaming van de Rijksoverheid gaan”, vertellen de workshopleiders. “If it is to be, it is up to me.” De deelnemers worden in groepen verdeeld en gaan op zoek naar ambitieuze, innovatieve en duurzame initiatieven op bedrijfsvoeringsniveau. Breed en groot denken wordt hier geoefend!

“ICT heeft enorme waarde 
Maar welke onderdelen moeten we vervangen 
Zodat ze geen aanrichter meer is van schade
Dat zijn de urgente vragen
Maar we zijn er ermee bezig 
Beetje bij beetje
het zijn de kleine stapjes 
Die het verschil gaan maken 
In het Analoge en het digitale”

Het belang is duidelijk en het vraagstuk dringend; dat is wat doorklinkt in bovenstaande woorden van Romano Hayes. En dat is te merken tijdens het middagprogramma. Na een volledig plantaardige lunch is het tijd om praktisch te worden en meer in detail te treden over de uitvoering van duurzame ideeën. Allereerst op het gebied van ICT. 

Dagvoorzitter Jetske Thielen gaat hierover in gesprek met vier panelleden: André Weimar, CPO Rijk, Johan Rodenhuis van de categorie IWR, Pieter van der Gulik van DICTU en Arno van Meurs van Domeinen Roerende Zaken. Ieder representeert een stap in de keten van ICT-hardware, van beleid tot inkoop en van gebruik tot uiteindelijk de verwerking tot zoveel mogelijk nieuwe grondstoffen, of als dat nog kan: hergebruik. Het lot van een gebruikte smartphone blijkt voor een deel in handen van de medewerkers die ze inleveren. Tip: Zet je telefoon voor het inleveren op de fabrieksinstellingen! Dat vergroot de kans op hergebruik aanzienlijk. 

Tip: Zet je telefoon voor het inleveren op de fabrieksinstellingen! Dat vergroot de kans op hergebruik aanzienlijk.

Naast veel duurzame maatregelen die er rondom ICT al zijn genomen, is er ook ruimte voor nieuwe stappen. Zo ontvangt Domeinen Roerende Zaken slechts 22% van het overtollige ICT-materiaal van het Rijk terug. Ook op het gebied van ethische productie schuurt het af en toe behoorlijk. Want hoe kom je in China achter de voordeur van het bedrijf dat grondstoffen delft? Het is een zoektocht in hoeverre inkoopvoorwaarden, zoals de naleving van mensenrechten en goede arbeidsvoorwaarden, gecontroleerd kunnen worden in zo’n situatie. Maar: met één actie kun je het systeem veranderen, is André’s overtuiging. Noorwegen is bijvoorbeeld koploper waar het gaat om elektrisch rijden, vertelt hij, dankzij de popgroep A-ha.  

De ochtend ging in rap tempo voorbij. Dat gevoel hebben ook de deelnemers aan de pilot duurzame cao, die de ochtend hebben gebruikt om de laatste ‘puntjes op de i’ te zetten in hun pitches. De spanning in de Grote Tuinzaal is voelbaar, want zoals innovatie-expert en docent aan de TU Delft Sem Carree nogmaals benadrukt: de 14 experimentteams hebben in de afgelopen maanden hard gewerkt om hun ideeën voor een duurzamere cao voor het Rijk te presenteren binnen vijf minuten.

Die vijf minuten pitchen ze niet alleen voor een zaal vol mededeelnemers en andere geïnteresseerden, maar ook voor een deskundige jury. Deze jury bestaat uit Nicole van der Wolk (directeur Ambtenaar en Organisatie bij het directoraat-generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie bij BZK), Bas van Weegberg (bestuurslid FNV en lid van de Sociaal Economische Raad), Marcia van Dooren (Directeur Shared Service Organisatie Centrum voor Facilitaire Dienstverlening bij de Belastingdienst), Lucas Jansen (bestuurslid HR en secretaris bij de Jonge Klimaatbeweging) en Deirdre van Gameren (Sustainability Project Manager bij de TU Delft). Mensen van binnen en buiten het Rijk dus, met ervaring op het gebied van innovatie, verduurzaming en arbeidsvoorwaarden. Zij zullen aan het einde van de dag bekend maken welk idee door mag naar de volgende fase, van experiment naar daadwerkelijke cao-pilot. De pitches waren even divers en innovatief als de ideeën zelf. Deze wervelwind aan inspiratie is door ons vastgelegd in een video, bekijk deze hier.

In de plenaire zaal wordt het drukker, maar er is geen druppel zweet te zien bij Romano, die na een rustgevend handpan-intermezzo zijn poëtische woorden wederom tot het publiek richt: 

“Hoe meer informatie hoe beter
Ons wapen en schild bestaande uit wat we weten  
De uitdagingen laten ons zweten 
Hoe dit allemaal bij te houden?”

Want verslaglegging op het gebied van duurzaamheid, hoe pak je dat goed aan? De panelleden vullen elkaar aan. Allereerst komen de argumenten naar voren die het belang van rapporteren onderstrepen: het is nodig voor het bereiken van en sturen op doelen, om keuzes te kunnen verantwoorden en inzicht in resultaten betrouwbaar te houden. Ook kunnen we zo dingen ontdekken die we nog niet wisten. Maar we moeten kritisch zijn en onszelf blijven afvragen: waarom meten we dit? Wat hebben we aan deze cijfers? Niet alle data is nodig.

Een ander belangrijk onderwerp blijkt de complexiteit van duurzaamheidsmonitoring. Want hoe meet je biodiversiteit? Of de CO₂-voetafdruk van bedrijfsvoering? En kun je deze resultaten dan vergelijken met metingen van anderen? Enkele panelleden pleiten voor een lingua franca: een algemene ‘meettaal’ in de duurzaamheidswereld. “Als je niet op dezelfde manier meet als anderen, weet je niet hoe ver je daadwerkelijk bent.” Vanuit de zaal komt daarop de oproep om meer kennisdeling binnen het Rijk, om uniformiteit in het meten te creëren. Meer transparantie van meetprocessen, zodat we kunnen samenwerken. Het panel staat daar unaniem achter: “Je moet de juiste mensen kunnen vinden. Zo’n dag als vandaag helpt daar heel erg bij!”    

De pauze die volgt wordt door iedereen anders besteed. De één maakt een wandeling door de boomrijke omgeving van Antropia in het middagzonnetje, terwijl de ander met een verse koffie in de meegebrachte thermosbeker tussen de verschillende stands van duurzame partnerorganisaties door scharrelt. Hier kan de geïnteresseerde bezoeker zijn licht opsteken bij bijvoorbeeld Binnenwerk. Niet alleen helpen collega’s van Binnenwerk die dag met ontvangst van de deelnemers, maar zij zijn ook op zoek naar nieuwe opdrachten waar mensen met afstand tot de arbeidsmarkt aan kunnen bijdragen. PIANOo, het expertisecentrum dat alles weet van onder meer Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen, adviseert deelnemers over hoe zij invulling kunnen geven aan het Manifest MVOI, dat door alle ministeries is getekend. Verderop vindt de bezoeker de stand van het nieuwe Rijk Circulair, dat – de naam geeft het al prijs – zich gaat richten op een circulaire rijksdienst, die minder primaire grondstoffen gebruikt. Voor de community die zij willen starten, kunnen deelnemers een mini-enquête invullen. En beneden staat Studio Tegenwind, dat een speels onderzoek doet naar de Klimaatstemming. Ook zien de bezoekers her en der onderdelen van de Toolkit Denk Doe Duurzaam, die zij kunnen lenen bij het programmateam voor het uitdragen van Duurzaamheid. 

Uiteraard wordt er veel gekletst en genetwerkt. Er is bewust gekozen om geen naambadges te laten maken, uit duurzaamheidsoogpunt. Maar dat lijkt geen obstakel voor ambtenaren op duurzaamheidsmissie. Eén groepje mensen gebruikt de break wel héél intensief: de jury van de cao-pitches. Zij breken zich het hoofd over welk idee volgens hen een kans moet krijgen om daadwerkelijk een pilot te worden voor de nieuwe CAO-Rijk. 

Terwijl zij met het team dat de verduurzaming van de cao begeleidt in sneltreinvaart voorbereiding treffen voor de feestelijke onthulling, brengt Romano, de zaal tot rust. De deelnemers vallen stil wanneer zijn warme stemgeluid uit de speakers komt. “Ik ben geen collega van jullie, ik weet niet wat jullie allemaal doen. Maar ik liep vandaag rond en zag hoe het ging: mensen denken na en mensen werken samen. Overheid, het valt best mee”, knipoogt Romano. Hij gaat verder in spoken word:

“Neem vandaag iets mee van waarde 
De jury heeft een klus te klaren 
Nu geen woorden maar klanken 
Voor zij die het verschil gaan maken”

Na de laatste handpan-tonen, neemt dagvoorzitter Jetske het woord. Ze vraagt de zaal om na te denken over wat ieder van hen vandaag als voornemen mee naar huis neemt; die actie schrijven zij op het kaartje van bermgraspapier dat voor hen klaarligt, en die ze de dag erna als reminder in hun tas terugvinden.  Ook wordt er aandacht besteed aan de resultaten van de Klimaatstemming van Studio Tegenwind: gedurende de dag konden deelnemers via het deponeren van blokken en balletjes in doorzichtige bakken aangeven hoe erg ze zich zorgen maken over het klimaat, op een schaal van ‘helemaal niet bezorgd’ tot ‘ernstig bezorgd’. 85 deelnemers deden dat. “3 op de 10 deelnemers zegt ernstig bezorgd te zijn over het klimaat”, vertelt Jetske, “maar we zijn ook geneigd de bezorgdheid van de ander iets te onderschatten”. Wie weet zijn er meer bondgenoten dan we denken. Maar welk gevoel is daar na vandaag bijgekomen, is haar volgende vraag aan de deelnemers. Verschillende woorden klinken uit alle hoeken van de zaal: “verbinding”, “inspiratie”, “energie” en “lef”, maar ook: “trots”, “hoop” en “geestdrift”. En de mooiste is misschien wel: “Je staat er niet alleen voor.” Suzanne Vermeer (programma Denk Doe Duurzaam) vat het treffend samen: “We hebben iets nieuws om trots op te zijn. We zijn bondgenoten met elkaar!” Zij deelt het podium met Rolf Valenteijn (BZK), die als verantwoordelijk afdelingshoofd voor het programma vooral zijn trots uitspreekt voor de organisatie van het event, dat met inbreng van zoveel mensen binnen het Rijk tot stand kwam. 

Dan is het grote moment daar. Aan de hand van een knallende video wordt het laatste officiële programmapunt van de dag ingeluid: de bekendmaking door de jury van de uitslag van de cao-ideeën. Welke drie pitches hebben de jury ervan overtuigd dat hun idee voor de verduurzaming van de cao van het Rijk goed genoeg is om een volgende, uitgebreidere experimenteerfase in te gaan, waarin wordt gekeken hoe het idee kan wordt klaargemaakt voor implementatie in de cao? Je leest het in dit artikel of bekijk de video van het feestelijke moment.

De hoopvolle energie die het vele goede nieuws heeft losgekregen onder de bezoekers wordt meegenomen naar de afsluitende borrel, die dankzij het doorgebroken zonnetje grotendeels buiten plaatsvindt. Een ultieme gelegenheid om “het goede gesprek te voeren”, vindt jurylid Marcia van Dooren. “Zoals eigenlijk de hele dag al.” Maar niet alleen op 4 oktober 2023 in de zalen van Antropia. Iedere dag is er een om het gesprek aan te gaan, hoe ongemakkelijk ook. Als er maar actie van komt, of in de woorden van Romano Haynes: 

“Wat we vandaag planten, zorgt voor een groenere morgen.”